Take home message

• Vitamine D (VitD) behoort tot de vetoplosbare vitamines. De VitD status wordt steeds vaker in verband gebracht met gezondheid. Niet alleen de bekende problemen met osteoporose, maar ook minder infecties (COVID, wintergriep) worden gezien in relatie met de VitD-status.
• Er zijn natuurlijke manieren om voldoende VitD te conserveren in de zomer en te gebruiken in de winter.

Weston A. Price

Al vroeg in de 20^e eeuw was de tandarts Weston Price geïnteresseerd in de betekenis van de nieuw ontdekte vitamines voor de gezondheid van mensen. Hij deed onderzoek naar 16 verschillende natuurvolkeren en zag hoe deze mensen specifieke voedingsmiddelen gebruikten voor het behoud van hun gezondheid en vruchtbaarheid. Gefermenteerde voeding, vetten en vetoplosbare vitamines waren belangrijke dragers van de gezondheid. Als tandarts experimenteerde hij met mengsels van goede boterolie en levertraan, die rijk waren aan VitA en D en de factor X, later bekend als VitK2. Hij zag een duidelijk samenspel tussen deze vitamines, als het om herstel van cariës ging. In een groep van 200 mensen in verschillende leeftijdsklassen werd duidelijk, dat wanneer mensen in het winterhalfjaar dagelijks capsules met een mix van boterolie/levertraan slikten, zij slechts 0,4 nieuwe gaatjes kregen in het volgend jaar, terwijl dit bij de niet gesupplementeerde mensen bij ruim 3 gaatjes lag (Price, 1930). Met name de leeftijdsgroep van 10, 20 en 30 jaar lieten de grootste verschillen zien (Fig. 1). Opgemerkt moet worden, dat Price deze experimenten deed, toen mensen waarschijnlijk slecht gevoed werden, in donkere steden leefden en mogelijk slecht verzorgd waren met vitamines.

Niet alleen cariës, maar ook andere non-communicable diseases worden in verband gebracht met een laag of te laag gehalte aan vitamine D. Om de vitamine D status in mens en dier vast te stellen, wordt 25(OH)D in het bloed gemeten. Dit 25(OH)D is 25-hydroxyvitamine D oftewel Calcidiol of ook Calcifediol. Voor een tekort aan vitD wordt bij mensen een ondergrens van 75 nmol/l (= 30 ng/mL) 25(OH)D gehanteerd.

Vitamine D verzorging

De benodigde VitD kan afkomstig zijn uit de voeding, maar wordt ook zelf in de huid gemaakt. Dit doen andere (zoog)dieren ook. Derhalve is er een zekere logica, dat de VitD-status (1) ’s zomers hoger is als ’s winters, (2) beter is naarmate je er meer zonne-uren zijn in je woonregio (breedtegraad in ^oN), (3) naarmate er een groter deel van je lichaam (huid) aan de zon wordt blootgesteld en (4) je minder ingesmeerd bent met zonnecrèmes. Een deel van hetgeen aan VitD ’s zomers opgebouwd is, wordt in het lichaam opgeslagen (rol van lever en nieren) en mensen, die met meer VitD in hun lijf de winter ingaan, houden hogere waarden over aan het einde van de winter als diegene, die al laag starten. Mensen met ‘buitenberoepen’ slaan meer VitD op, als mensen met een beroep, waar je slechts beperkt buiten komt. Barger et al. (2002) beoordeelde het verbruik van VitD3 gedurende de wintertijd en kwam tot de conclusie, dat mensen een start-concentratie hoger dan 125 nmol/l moeten hebben om aan het einde van de winter nog steeds een concentratie boven de 75 nmol/l te kunnen handhaven. De auteurs berekenden, dat de dosis vitD die via de huid wordt gemaakt overeenkomt met een dagelijkse orale VitD-inname van gemiddeld 2800 IU/dag (range 1600-3800 IU/dag). De dagelijkse aanbevolen dosis ligt bij 400-600 IU (bron: https://ods.od.nih.gov/factsheets/VitaminD-HealthProfessional/). Echter in een podcast van vitamine D onderzoekers werd aangegeven, dat deze dagelijkse hoeveelheid een factor 10 hoger ligt: 5000 iU/dag. ’s Zomers wordt dus een voorraadje VitD opgebouwd voor de winter.

Weidemelk

In melkvet wordt VitD als vetoplosbaar vitamine, samen met vitamine A en E gevonden, die wij via de voeding kunnen opnemen in de vorm van boter, volle melk of volvette kaas. Het vet is essentieel. Eerder lieten we al zien, dat koeien die in Denemarken buiten grazen minder vitD produceren, wanneer zij met een dek afgeschermd zijn. Hymøller en Jensen, 2010 toonden aan, dat koeien VitD via UV-instraling over hun hele huid produceren, ook daar waar zij behaard zijn. Even dacht men, dat alleen bijvoorbeeld het haarloze uier VitD zou produceren, maar het hele, aan de zon blootgestelde huidoppervlakte wordt gebruikt. Dezelfde auteurs laten vervolgens in 2012 (Hymøller en Jensen, 2012) zien, dat er een verband bestaat tussen de hoeveelheid tijd, dat de koeien buiten zijn en de hoeveelheid 25(OH)D3 in hun bloed(serum). In Fig. 2 zijn koeien verschillend lang geweid: van 15 minuten tot 300 minuten per dag.

Wanneer Deense koeien tot 75 minuten weiden (onderste 3 lijnen) neemt het serum-gehalte eerder iets af. Bij 150 minuten is er sprake van een lichte stijging en pas vanaf 300 minuten/dag neemt het VitD-gehalte duidelijk toe (bovenste lijn). Het onderzoek vond plaats in Aahrus (Dk) (56^oN), rondom de langste dag in 2010. Gedurende de looptijd van de proef (4 weken) kregen de dieren geen extra VitD in hun rantsoen.

In verschillende landen is inmiddels het begrip ‘weidemelk’ gedefinieerd. Koeien moet minstens 6 uur grazen gedurende het weideseizoen. De Deense resultaten laten zien, dat koeien die meer dan 2,5 uur grazen (150 min), wanneer de zon het hoogste aan de Deense hemel staat, al een stijgend VitD-gehalte in hun bloed hebben. Naarmate de dieren op een dag langer weiden en naarmate de koeien in de lagere breedtegraden van Midden- en Zuid-Europa grazen, zullen zij meer VitD vastleggen en doorgeven in hun melkvet. Dus koeien laten derhalve hetzelfde zien als mensen: naarmate men meer huid aan de zon blootstelt en naarmate men per dag langer in de zon is, wordt er meer VitD vastgelegd. Het gevaar ontstaat in de hogere breedtegraden en in de winter, wanneer de zon te laag staat om nog voldoende UV-straling af te geven, zodat de huid VitD kan vormen.

Vitamine D in botervet

Van 1928-1930 nam tandarts-onderzoeker Weston Price vele botermonsters uit verschillende delen van de VS en Canada. Price was getriggerd van de mogelijk heldende werking van de nieuw ontdekte vitamines.

Vitamine D in melkvet vertoont een typische snelle stijging, wanneer de koeien naar buiten gaan en overgaan op een rantsoen van vers gras (Fig. 3). Van Juli tot September kan er sprake zijn van een teruggang in vitD, vanwege de zomerdroogte. Wellicht worden koeien ook weer meer binnen gehouden, wanneer er weinig voer beschikbaar is buiten. De grasgroei wordt afgeremd door de droogte, het gewas wordt stengeliger. Na de zomer kan er een opleving zijn van de grasgroei, doordat er opnieuw meer regen valt. Er is een korte opleving in het vitD gehalte, dat daarna afneemt, wanneer de koeien volledig op stal staan en alleen geconserveerd voer krijgen (hooi als basis). Gedurende de wintermaanden blijft het gehalte vitD in boter constant en laag.

Vitamine D in melkvet laat dus dezelfde invloedfactoren zien, als het gehalte aan weide-CLA (CLAc9t11). CLA gemeten in melkvet is ’s winters constant laag, stijgt sterk, wanneer de koeien in April naar buiten gaan en afhankelijk van de groei van bladrijk gras in de zomer, bereikt het een piek, soms twee pieken (door de gras-hergroei in Augustus en September) om vervolgens eind Oktober/begin November weer op het lager winterniveau te komen (zie grafiek hier).

Eerder hebben we al eens opgemerkt, dat het zin heeft om een hoge kwaliteit melkvet te produceren teneinde de gezondheid van mensen op een natuurlijke manier te ondersteunen. Dit is melkvet, gebaseerd op de inname van groeiend groen gras. Koeien produceren het meeste van dit type melkvet, wanneer zij in het voorjaar afkalven, een lang weideseizoen hebben zonder bijvoeding van snijmais en krachtvoer en ’s winters droog staan. Overschotten uit het zomerseizoen kan men in de vorm van boter en kaas opslaan voor het winterseizoen, wanneer het gehalte aan VitD en ook CLA laag zijn. Onderzoek laat zien, dat de VitD en ook CLA-gehaltes niet teruglopen, wanneer de zuivelproducten bewaard worden (kaasrijping, boter in de diepvries). Op deze manier wordt de waarde van zuivelproducten het beste benut voor de humane gezondheid. Het grote voordeel van het gebruik van voedingsmiddelen boven suppletie met enkelvoudige vitamines in de vorm van druppels of tabletten, is dat men ook de andere inhoudsstoffen van melkvet voor zijn gezondheid kan benutten. Goed melkvet is meer dan alleen vitamine D, CLA of alfa-linoleenzuur (ALA-n3). De som is meer dan de delen en de ‘food-matrix’ bepaalt meer dan de enkelvoudige inhoudsstoffen.

Gebruikte literatuur

• Barger-Lux, M. J., & Heaney, R. P. (2002). Effects of above average summer sun exposure on serum 25-hydroxyvitamin D and calcium absorption. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 87(11), 4952-4956.
• Hymøller, L., & Jensen, S. K. (2010). Vitamin D3 synthesis in the entire skin surface of dairy cows despite hair coverage. Journal of dairy science, 93(5), 2025-2029.
• Hymøller, L., & Jensen, S. K. (2012). 25-Hydroxycholecalciferol status in plasma is linearly correlated to daily summer pasture time in cattle at 56 N. British Journal of Nutrition, 108(4), 666-671.
• Price, W. A. (1930). Seasonal Variations in Butter-Fat Vitamins and Their Relation to Seasonal Morbidity, Including Dental Caries and Disturbed Calcification. The Journal of the American Dental Association (1922), 17(5), 850-873.